Περιγραφή

Στο πρώτο κεφάλαιο που φέρει τον τίτλο “Πως γνωρίζεται το προς ανατροφήν επιτήδειον” (Πως αναγνωρίζουμε το βρέφος που αξίζει να αναθρέψουμε) ο Σωρανός καταγράφει μερικούς κανόνες-οδηγίες, που θα βοηθήσουν ιδιαίτερα τις μαίες να εκτιμήσουν την κατάσταση του νεογέννητου.
Η μαία θα δει πρώτα το φύλο του νεογέννητου, αγόρι ή κορίτσι και στη συνέχεια θα κρίνει την φυσική κατάσταση, “το ευφυές” του νεογέννητου πρώτον από την κατάσταση της εγκυμοσύνης και τη διάρκειά της, τονίζοντας ότι οι ασθένειες της μητέρας βλάπτουν το έμβρυο. Κατά δεύτερον θα σημειώσει αν γεννήθηκε στο κατάλληλο χρονικό όριο, ένατο μήνα ή αργότερα ή τον έβδομο μήνα.
Μετά θα ελέγξει αν κλαίει “μετά τόνου του προσήκοντος”, ή δεν κλαίει ή κλαίει ασυνήθιστα, αν είναι άρτιμελές με υγιεί όργανα αισθήσεων και με ελεύθερα τα ανοίγματα ώτων, ρινός, φάρυγγος, ουρήθρας, πρωκτού. Μετά θα εξετάσει τις κινήσεις των άκρων και τις αρθρώσεις, την εμφάνιση και την ευαισθησία του δέρματος. Και καταλήγει αν διαπιστωθεί ότι είναι αντίθετα με τα λεχθέντα τότε το βρέφος δεν είναι κατάλληλο να ανατραφεί.

“Η μαία το βρέφος αποδεξαμένη πρώτον εις την γήν αποτιθέσθω προεπιθεωρήσασα, πότερον άρρεν το αποκεκυημένον εστίν ή θήλυ.
Κατανοείτω δε και πότερον προς ανατροφήν εστιν επιτήδειον ή ουδαμώς. Κριθήσεται δε το προς ανατροφήν ευφυές εκ του την αποκυήσασαν υγιεινώς εν τοις της κυοφορίας βεβιωκέναι χρόνοις. Αι νοσηλείαι γαρ και μάλιστα του σώματος, συναδικούσαι το κατά γαστρός τα πρώτα της ζωής αυτού θεμέλια θραύουσιν.
Δεύτερον δε εκ του κατά τον οφείλοντα καιρόν αποκεκυήσθαι, μάλιστα μεν τον έννατον μήνα και ει τύχοι, βράδιον, ήδη δε και τον έβδομον.
Είτα λοιπόν εκ του τεθέν επί γής ευθέως αυτό κλαυθμυρίσαι μετά τόνου του προσήκοντος. Το γαρ εως πλείονος ακλαυστί διάγον ή και παρέργως κλαυθμυρίζον ενύποπτον ως δια τινα περίστασιν τούτο πάσχον.
Εκ τε του πάσιν τοις μέρεσι και μορίοις και ταις αισθήσεσιν άρτιον υπάρχειν και τους πόρους έχειν απαρεμποδίστους, οίον ώτων, ρινών, φάρυγγας, ουρήθρας, δακτυλίου, και τας εκάστου μορίου φυσικάς κινήσεις μη νωθράς και μηδέ εκλύτους, και τας των άρθρων κάμψεις τε και εκτάσεις μεγέθη τε και σχήματα και την πάσαν επιβάλλουσαν ευαισθησίαν, ήν γνωρίζομεν κακ της επιφανείας επερείδοντες τους δακτύλους. Κατά φύσιν γαρ εστιν το προς έκαστον αλγείν των νυσσόντων ή θλαβόντων. Εκ δε των εναντίον τοις ερημένοις το προς ανατροφήν ανεπιτήδειον”. Σωρανού, Γυναικείων Β, 10

Τις παρατηρήσεις αυτές του Σωρανού για την επιβίωση του νεογέννητου ο συνάδελφος Γαλανάκης σε άρθρο του στο Lancet με τίτλο “Apgar score and Soranus of Ephesus”, τις συγκρίνει με εκείνες της αναισθησιολόγου Virginia Apgar. Εκ των πέντε κριτηρίων, εκτός του ενός των καρδιακών κτύπων, τα τέσσερα βρίσκονται χονδρικά στις οδηγίες του Σωρανού, ο οποίος όμως προσθέτει τις δυσμορφίες του νεογνού, την ωριμότητά του νεογέννητου και την κατάσταση της εγκυμοσύνης, όπως φαίνονται στον πίνακα.
Παρόμοιες επισημάνσεις έγιναν και από τον Γιάννη Τσουκαλά στο πολυσέλιδο έργο του “Παιδοκομία και νεογνολογία στην αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο”, 2006, σ. 215.

“Πως ομφαλοτομητέον”

Μετά τον τοκετό μόλις ηρεμήσει λίγο το νεογνό θα γίνει η ομφαλοτομία, τονίζοντας ότι η κοπή θα γίνει τέσσερα δάκτυλα μακριά από την κοιλιά του νεογνού. Μάλιστα εναντιώνεται στις διάφορες σχετικές προλήψεις για το υλικό που χρησιμοποιείται για την κοπή και συνιστά να γίνεται με μικρή σμίλη. Τονίζει ότι θα πρέπει να δένεται ο λώρος σε δύο μέρη και στη συνέχεια να αποκόπτεται ο λώρος ενδιάμεσα στις δύο περιδέσεις για να αποφεύγεται η αιμορραγία. Μάλιστα στο κεφάλαιο αυτό ο Σωρανός σημειώνει ότι το αίμα που διοχετεύεται από τη μητέρα στο βρέφος περιέχει “αίμα και πνεύμα”, που είναι η αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων ιατρών, για το ιδιαίτερο στοιχείο του “πνεύματος”, που ενυπάρχει στο αρτηριακό αίμα και το οποίο στα 1791 αποδείχθηκε από τον Λαβουαζιέ ότι είναι το οξυγόνο.

“Πως αποσμηκτέον”

Στο κεφάλιο “Πως αποσμηκτέον” (Πως πρέπει να πλυθεί το νεογέννητο) ο Σωρανός μνημονεύει τη συνήθεια των άλλων λαών, όπως για παράδειγμα των Γερμανών και Σκύθων, αλλά και μερικών από τους Ελληνες, που συνήθιζαν να βυθίζουν το νεογέννητο “εις ψυχρόν ύδωρ” για να σκληρυνθεί, “στεροεποιήσεως χάριν”, και στην περίπτωση που χλωμιάσει και πάθει σπασμούς τότε δεν αξίζει να το αναθρέψουν. Την πρακτική αυτή την μνημονεύει και ο Αριστοτέλης στο έργο του Πολιτικά, Ζ 1336. Μάλιστα ο Σωρανός πολύ λογικά επισημαίνει ότι είναι αρκετή η δοκιμασία που το νεογέννητο υφίσταται μετά την έξοδό του από το ζεστό περιβάλλον της μήτρας και αμέσως μετά τη γέννα εκτίθεται στον ψυχρό αέρα και κλαίει.
Συνιστά να πασπαλίζεται με αλάτι που θα είναι τριμμένο σαν άχνη και μετά να σαπουνίζεται και να ξεπλένεται με χλιαρό νερό. Ηταν διαδεδομένη η αντίληψη ότι με το αλάτι αφαιρούνται τα υγρά του δέρματος και κατ’ αυτόν τον τρόπο γίνεται μία σύσφιξη γενικά του σώματος. Στη συνέχεια συνιστά τον καθαρισμό των ρωθώνων, του στόματος, των αυτιών, και να γίνει ενστάλαξη λαδιού στα μάτια για τον καθαρισμό τους, οδηγία που για πρώτη φορά έχει καταγραφεί. Επίσης συμβουλεύει όπως με το μικρό δάκτυλο, αφού έχει κοπεί το νύχι, να γίνει δακτυλική εξέταση του πρωκτού για να εξέλθουν με ευκολία τα περιττώματα, που αποκαλούνται “μηκώνειον”, όρος ο οποίος δόθηκε από την ομοιότητα του χρώματος του με τον χυμό της μήκωνος.

“Πως σπαργανωτέον”

Ο Σωρανός περιγράφει διεξοδικά πως πρέπει να γίνει μέχρι τις σαρράντα ημέρες το σπαργάνωμα του βρέφους. Διατηρεί μία μέση γραμμή δίνοντας μεγάλη σημασία στην καλή λειτουργία του οργανισμού του βρέφους, να μην δημιουργούνται ερεθισμοί στο τρυφερό δέρμα του. Ακόμη επισημαίνει ότι τα χέρια του μωρού δυνατόν να τραυματίσουν τους οφθαλμούς του και γι’ αυτό συνιστά να τα βάζουν στις φασκιές.

“Περί της του βρέφους κατακλίσεως”

Λεπτομερείς οδηγίες δίνονται από τον Σωρανό τον Εφέσιο για το στρώμα όπου θα ξαπλώσουν το νεογέννητο, να είναι μετρίας σκληρότητας και να έχει μία κοίλανση στο μέσον σα σωλήνα, όπως γράφει, για να μην υπάρχει περίπτωση το βρέφος να κυλήσει και να πέσει. Τα σκεπάσματα του να είναι πιο ζεστά και ανάλογα με την εποχή, να αερίζονται και να αλλάζονται τακτικά και αυτά που τοποθετούνται από κάτω. Το δωμάτιο που θα βρίσκεται το μωρό πρέπει να είναι καθαρό “συμμέτρως θερμόν”, χωρίς μυρουδιές και χωρίς πολύ φώς, να αερίζεται και να τοποθετούνται κουνουπιέρες, για να προφυλάσσεται από τα έντομα..

“Περί τροφής”

Στο κεφάλαιο “Περί τροφής” ο Σωρανός διατυπώνει την άποψη ότι το νεογέννητο να μην θηλάζει αμέσως μετά τον τοκετό, αλλά μετά τη δεύτερη ημέρα και τούτο διότι υποστήριζε ότι είναι ταλαιπωρημένο από τον τοκετό και ότι έχει αρκετή τροφή από την μητέρα του. Αντι για γάλα να του προσφέρουν νερόμελο, το οποίο θεωρούσε ότι θα βοηθούσε γενικότερα το νεογέννητο. Πίστευε ότι το πρωτόγαλα είναι κακής ποιότητας. Μάλιστα μέμφεται τους άλλους ιατρούς, τους οποίους και μνημονεύει, διότι υποχρέωναν τις μητέρες αμέσως μετά τη γέννα να προσφέρουν το γάλα στο νεογέννητο, και οι οποίοι υποστήριζαν ότι η φύση δίνει γάλα στη μητέρα αμέσως μετά τον τοκετό για να έχει τροφή το νεογέννητο.
Συνιστά το βρέφος να τρέφεται με το μητρικό γάλα, το οποίο είναι οικειότερο και επί πλέον τονίζει ότι με το θήλασμα αυξάνεται η στοργικότητα των μητέρων, “προς τα γεννηθέντα συμπαθέστεραι μάλλον αι μητέρες γίνονται”, επισημαίνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την συναισθηματική σύνδεση της μητέρας με το νεογέννητο, και συμπληρώνει ότι το νεογέννητο όπως τρέφονταν από τη μητέρα του προ του τοκετού που βρίσκονταν στην κοιλιά της, έτσι τρέφεται και μετά τον τοκετό.

“Περί εκλογής τροφού”

Αν η μητέρα δεν είναι σε θέση λόγω αδυναμία να θηλάσει το νεογέννητο τότε θα πρέπει να το θηλάσει η τροφός, για την οποία, αναγράφει σχετικό κεφάλαιο με τίτλο “Περί εκλογής τροφού”. Σε αυτό παραθέτει τα στοιχεία της καλής τροφού από πλευράς ηλικίας, σωματικής και ψυχικής υγείας, οδηγίες που μνημονεύονται και από τον Γαληνό και οι οποίες οδηγίες διατηρήθηκαν στα παιδιατρικά κείμενα περί θηλασμού μέχρι και πρόσφατα, πριν από την χρησιμοποίηση των βιομηχανοποιημένων γαλάτων, όπως για παράδειγμα στο βιβλίο της διαφάνειας Βρεφοκομική του 1951.

“Περί δοκιμασίας γάλακτος”

Για το γάλα αν αυτό είναι καλό για το βρέφος αφιερώνεται ιδιαίτερο κεφάλαιο με τίτλο “Περί δοκιμασίας γάλακτος”. Γενικά ο Σωρανός τονίζει ότι από τη φύση του το γάλα είναι καλό, αλλά όμως μεταβάλλεται από τη κακή διατροφή. Επίσης παρατηρεί ότι εάν το βρέφος είναι καλά αναπτυγμένο και με ευεξία τότε το γάλα είναι καλό. Εάν όμως δεν αναπτύσσεται καλά και είναι καχεκτικό το μωρό, τότε θα πρέπει να εξετασθεί εάν έχει κάποια παθολογική κατάσταση και να μην αποδοθεί στην ακαταλληλότητα του γάλακτος. Γίνεται διεξοδικά αναφορά στις ιδιότητες του γάλακτος, χρώμα, οσμή και σύσταση και στον τρόπο εξέτασής του.

“Πως διαιτητέον την τροφόν”

Οδηγίες διατροφής για τη θηλάζουσα δίνονται στο κεφάλαιο “Πως διαιτητέον την τροφόν”. Σημειώνουμε ότι με τον όρο “δίαιτα” οι αρχαίοι Ελληνες ιατροί δεν αναφέρονταν μόνο στη διατροφή αλλά και γενικά στη φροντίδα του σώματος και του πνεύματος, στον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς. Ενδεικτικά αναφέρουμε μία οδηγία του Σωρανού, ο οποίος συνιστά όπως η τροφός απέχει της αφροδισίου απολαύσεως, επεξηγώντας ότι η “φιλοστοργία” προς το βρέφος μειώνεται, αλλοιώνεται το γάλα και ότι εμφανίζεται η εμμηνορρυσία και η σύλληψη, απόψεις τις οποίες μνημονεύει και ο Γαληνός. Σε άλλο σημείο, Γυναικείων Α15, ο Σωρανός σημειώνει ότι “Όταν επανεμφανίζονται τα έμμηνα το γάλα στερεύει, όταν όμως παράγεται γάλα δεν εμφανίζονται τα έμμηνα”.

Ωστόσο από τον Αριστοτέλη είχε διατυπωθεί η άποψη πως με το θηλασμό επισυμβαίνει αναστολή της εμμηνορρυσίας και σύλληψης.

Αριστοτέλης, Περί ζώων ιστορίαι Η, 11, “το δε γάλα έχουσιν έως πάλιν συλλάβωσιν. Τότε δε παύεται και σβέννυται… του γάλακτος δ’ εξιόντος ου γίγνονται αι καθάρσεις ως επί το πολύ, επεί ήδη τισι θηλαζομέναις εγένετο κάθαρσις”.

(Γάλα εξ άλλου αι γυναίκες έχουν μέχρι της άλλης συλλήψεως, οπόταν παύεται και εξαλείφεται… Και εφ’ όσον εξέρχεται το γάλα, δεν γίνοντι τα έμμηνα ως επί το πολύ, αλλ’ ήδη παρετηρήθη είς τινας η καταμήνιος κάθαρσις αν και εθηλάζοντο).

Ο Σωρανός συνιστά στη θηλάζουσα να αποφεύγει στη διατροφή της τα πράσα, κρεμμύδια, σκόρδα, παστά, ρεπάνια, όσπρια και τα διατηρημένα (ταριχευτά, όπως τα ονομάζει, διότι αυτά επηρεάζουν τη σύσταση του γάλακτος). Επίσης απαγορεύει ιδιαίτερα τις σάλτσες και τα καρυκεύματα, τα οποία προκαλούν δυσπεψία και δηλητηριάζουν το γάλα. Από τα κρέατα συνιστά το κρέας του εριφίου, λαγού, ζαρκαδιού και το χοιρινό. Η θηλάζουσα να πίνει για σαράντα ημέρες νερό και στη συνέχεια δυνατόν κάθε δύο τρεις ημέρες να πίνει οινόμελο και αργότερα λίγο λευκό οίνο. Γενικά τονίζει ότι στόχος θα είναι μια σύμμετρη διατροφή έχοντας κατά νουν ότι οι ιδιότητες των τροφών τις οποίες χρησιμοποιεί η θηλάζουσα περνούν στο γάλα.
Μάλιστα ο Σωρανός προτείνει για τη θηλάζουσα ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα διατροφής, για την πρώτη εβδομάδα, τη δεύτερα-τρίτη εβδομάδα. και αργότερα μπορεί να έχει ποικιλία στη διατροφή της. Με έμφαση τονίζει ότι θα πρέπει να αποφεύγεται ο οίνος, αναγράφοντας τις επιπτώσεις που έχει κατά πρώτον στο σώμα και στην ψυχή της θηλάζουσας και ως επακόλουθο την αλλοίωση του γάλακτος, κατά δεύτερον δυνατόν η θηλάζουσα να περιπίπτει σε βαθύ ύπνο και να μην φροντίζει το βρέφος και κατά τρίτον λόγο ότι ο οίνος μεταφέρεται στο γάλα και προσθέτει “δια τούτο νωθρά και καρώδη, ποτέ δε έντρομα και απόπληκτα και σπασμώδη τα τρεφόμενα γίνονται βρέφη”, επισημαίνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το κοινωνικό πρόβλημα του αλκοολισμού της εποχής του στη Ρώμη, που είχε επίπτωση και στα βρέφη.
Ακόμη ο Σωρανός δίνει τις παρακάτω οδηγίες για τις τροφούς, παραμάνες, που κατά αναλογία αντιστοιχούν σε μεγάλο βαθμό και για τις γυναίκες που φροντίζουν τα βρέφη στη σημερινή μας εποχή. Τονίζει ότι η γυναίκα που θα φροντίζει το βρέφος εκτός από τη σωματική υγεία θα πρέπει να είναι σώφρων, να απέχει από ακολασίες… να είναι ευαίσθητη και στοργική και να προσφέρει τις φροντίδες αγογγύστως. Να έχει ήπιο χαρακτήρα, διότι οι ευερέθιστες νευριάζουν και επειδή δεν μπορούν να σταματήσουν το κλάμα του μωρού τα πετάνε από τα χέρια τους ή τα ταρακουνάνε επικίνδυνα. Να μην είναι δεισιδαίμων και θρησκόληπτη για να μην θέσει σε κίνδυνο το μωρό. Να αγαπάει την καθαριότητα, ώστε να το αλλάζει συχνά και να είναι το μωρό καθαρό, να μην μένει ξάγρυπνο από τα τσουξίματα ή να παθαίνει διάφορες πληγές, παρατρίμματα. Ακόμη ο Σωρανός τονίζει ότι καλό είναι η τροφός να είναι Ελληνίδα για να εθιστεί το βρέφος στην καλλίτερη από όλες τις γλώσσες, δίνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο σημασία στην γλωσσική επικοινωνία του βρέφους για την ψυχοπνευματική του ανάπτυξη.
Για τις περιπτώσεις που θα συμβεί μείωση του γάλακτος στη θηλάζουσα ο Σωρανός συνιστά να εξετασθεί πρώτα αν υπάρχει κάποια ασθένεια, που θα πρέπει να θεραπευθεί για να αρχίσει πάλι η λειτουργία του θηλασμού. Ενδιαφέρον όμως έχει ότι εκτός από τα σωματικά αίτια της μείωσης του γάλακτος στη θηλάζουσα, ο Σωρανός επισημαίνει και τα ψυχολογικά αίτια, τα οποία μπορούν να επιφέρουν μείωση του γάλακτος. Στις περιπτώσεις αυτές ο Σωρανός συνιστά όπως η θηλάζουσα βοηθηθεί με χαλαρωτικές ασκήσεις, περιπάτους, εντριβές με κράτημα της αναπνοής και με μαλακές εντριβές στους μαστούς. Ακόμη συμβουλεύει όπως η θηλάζουσα κάνει φωνητικές ασκήσεις, λουτρό, να τρώει εύγεστα φαγητά, να διασκεδάζει (“τη διαχύσει της ψυχής” όπως γράφει) και να γυμνάζεται εφ’ όσον μπορεί. Και όλα αυτά που θα κάνει η θηλάζουσα θα επιφέρουν μία αναζωογόνηση σε όλο το σώμα και κατ’ ακολουθία στους μαστούς. Πάρα πολύ σωστή παρέμβαση του Σωρανού πως στη λειτουργία παραγωγής του γάλακτος κατά το θηλασμό συμμετέχουν και ψυχολογικοί παράγοντες τους οποίους θα πρέπει να γνωρίζουν οι γιατροί και οι μαίες για να βοηθηθεί η θηλάζουσα ώστε να διατηρηθεί ο θηλασμός και η διατροφή του βρέφους.
Μάλιστα ο Σωρανός με έμφαση τονίζει ότι παρά τη μείωση του γάλακτος θα πρέπει να συνεχίζεται ο θηλασμός, διότι το ερέθισμα του θηλασμού φέρνει σιγά-σιγά περισσότερο γάλα.

“Πως δεί και πότε διδόναι τον μαστόν”

Στο κεφάλαιο “Πως δεί και πότε διδόναι τον μαστόν” δίνει λεπτομερείς οδηγίες για τον τρόπο και τον χρόνο του θηλασμού. Με έμφαση τονίζει ότι ”επιβλαβές δεν είναι μόνο να λαμβάνει τροφή ένα ταραγμένο σώμα, αλλά και το να παίρνει τροφή από ταραγμένο σώμα”.
“Ου γαρ τεταραγμένω τω σώματι μόνον επιβλαβές λαμβάνειν την τροφήν, αλλά και από τεταραγμένου σώματος τροφή βλάπτει”, Σωρανού, Γυναικείων Β 36.

Πάντοτε, γράφει ο Σωρανός, η θηλάζουσα να είναι καθιστή και να έχει στην αγκαλιά το μωρό στο στήθος πλαγιαστό ελαφρώς ανάρροπο, και να είναι ελαφρά σκυμμένη προς τα εμπρός και όχι να είναι ξαπλωμένη διότι τότε το βρέφος δύσκολα καταπίνει και άλλοτε να βγάζει αυτό που πίνει και μερικές φορές να γίνεται αιτία πνιγμού. Μάλιστα συνιστά όπως η θηλάζουσα πιέσει τον μαστό της να βγάλει λίγο γάλα ώστε το βρέφος να μην ταλαιπωρηθεί στην αρχή του θηλασμού.
Αφού θηλάσει το μωρό ας το κρατήσει για λίγο και μετά να το κοιμίσει στο κρεβατάκι του, το οποίο θα έχει μία κλίση για να είναι πιο ψηλά το κεφαλάκι του. Επίσης η θηλάζουσα να μην το κοιμίζει στο κρεβάτι της για να μην το τραυματίσει ή το πλακώσει, και καλλίτερα ας το έχει δίπλα της σε κούνια.
Σχετικά με το κλάμα του μωρού ο Σωρανός προτείνει να μην προσφέρουν το στήθος να θηλάζει κάθε φορά που το μωρό κλαίει. Και εξηγεί ότι κατά πρώτο λόγο το κλάμα του κάνει και καλό διότι είναι μία φυσική άσκηση για την τόνωση των “αναπνευστικών οργάνων”, όρος που καταγράφεται. Για τη σημασία του κλάματος ο Αριστοτέλης στο έργο του “Πολιτικά” παρατηρούσε:
“τας δε διατάσεις των παίδων και τους κλαυθμούς ουκ ορθώς απαγορεύουσιν οι κωλύοντες εν τοις νόμοις. Συμφέρουσι γαρ προς αύξησιν. Γίγνεται γαρ τρόπον τινα γυμνασία τοις σώμασιν”

(Οι νομοθέται δε οι οποίοι απαγορεύουν δια των νόμων τας κραυγάς και τους κλαυθμούς των παίδων, δεν πράττουν ορθώς. Διότι αυτά εξυπερητούν την σωματικήν ανάπτυξιν. διότι γίνεται δια τούτων κατά κάποιον τρόπον γυμναστική άσκησις των παιδικών σωμάτων).
Αριστοτέλους, Πολιτικά, Ζ, 1336α

Επί πλέον ο Σωρανός προτείνει να εξετάζει κανείς και τις άλλες αιτίες που κάνουν το βρέφος να κλαίει, όπως το σφίξιμο ή πίεση από ακατάλληλη στάση, που μπορεί να προκαλέσει μελάνιασμα του ενός άκρου του μωρού, ή να κλαίει από τσούξιμο από τα περιττώματα, ή από τσίμπημα εντόμου ή από κρύο ή ζέστη ή ακόμη όταν δεν μπορεί να αποβάλλει ένα σκληρό περίττωμα, ή να κλαίει από κάποια νόσο. Δίνει λεπτομερώς και τον τρόπου διερεύνησης της κάθε μιας από τις πιθανές περιπτώσεις κλάματος.
Ακόμη σε περίπτωση που κλαίει μετά το θηλασμό τότε ο Σωρανός συνιστά να το πάρει η θηλάζουσα στην αγκαλιά της να το χαϊδέψει, να το γλυκομιλήσει, να το παρηγορήσει, χωρίς φωνές και θορύβους και απειλές, διότι, όπως σημειώνει, από τέτοιες καταστάσεις όταν τρομάξει το μωρό δυνατόν να προκληθούν σωματικές και ψυχικές βλάβες. “αιτία παθών γίνεται ποτέ μεν σωματικών, ποτέ δε ψυχικών”. Ο Σωρανός δίνει σημασία κατ’ αυτόν τον τρόπο στην συναισθηματική επικοινωνία του μωρού με τη μητέρα ή την τροφό για την σωστή του ανάπτυξή.

“Περί λουτρού και τρίψεως των βρεφών”

Και στο θέμα του λουτρού των βρεφών ο Σωρανός ακολουθεί μία μέση οδό. Προτείνει να τα λούζουν μία φορά την ημέρα και όχι δύο και τρεις φορές ημερησίως διότι τότε εξαντλούνται. Θα τα πλένουν πολλές φορές μόνον όταν λερώνονται και επίσης όταν έχουν εξανθήματα.
Δίνει λεπτομερείς οδηγίες για τον τρόπο του λουτρού και των εντριβών του μωρού. Τονίζει ότι η θερμοκρασία του νερού που για τους ενήλικους είναι καλή, όμως για το βρέφος είναι πολύ ζεστό το νερό, διότι το σώμα του είναι πολύ τρυφερό. Περιγράφει τις εντριβές όλων των μερών του σώματος και τις επαλείψεις, καθώς επίσης τις ασκήσεις στα άκρα του μωρού, πρακτικές που και σήμερα εφαρμόζουν οι γιαγιάδες στα βρέφη μετά το λούσιμο τους.

“Περί της του ομφαλού αποπτώσεως”

Στο κεφάλαιο “Περί της του ομφαλού αποπτώσεως” συνιστά να θεραπεύεται η πληγή που απομένει μετά την απόπτωση του κολοβώματος του ομφαλίου λώρου. Δίνει την πληροφορία ότι εκτός των άλλων χρησιμοποιούσαν στην πληγή και μόλυβδο, στοιχείο που δείχνει την συχνή χρήση του μολύβδου, ο οποίος χρησιμοποιούνταν και στις επαλείψεις των εξανθημάτων ως λιθάργυρος, δηλ. υποξείδιο του μολύβδου ή ως στυπτηρία, ανθρακικός μόλυβδος. Η ευρεία χρήση του μολύβδου στη Ρώμη ακόμη και στα μαγειρικά σκεύη είχε ως αποτέλεσμα την απορρόφησή του από το δέρμα και το πεπτικό σύστημα και κατ’ αυτόν τον τρόπο τη χρόνια δηλητηρίαση από το μόλυβδο με επίδραση στο νευρικό σύστημα, κατάσταση που θεωρήθηκε ως ένας από τους παράγοντες της βαθμιαίας παρακμής της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

“Πως δει καθίζειν και περιπάτησιν ασκείν”

Ο Σωρανός μας δίνει τις πρώτες πληροφορίες για τη ραχίτιδα στο κεφάλαιο “Πως δει καθίζειν και περιπάτησιν ασκείν” και είναι η πρώτη σχετική αναφορά για αυτήν. Συγκεκριμένα γράφει ότι τα βρέφη κατά την προσπάθειά τους να καθίσουν και να σταθούν στα πόδια τους παρουσιάζουν κύρτωση της ράχης τους, και παραμορφώνονται τα σκέλη τους στους μηρούς. Μάλιστα σημειώνει ότι αυτή η κατάσταση παρατηρείται περισσότερο στην Ρώμη, μνηνομεύοντας και την ερμηνεία που δίνουν άλλοι συγγραφείς, ότι οφείλεται στα υπόγεια ψυχρά ύδατα της πόλης ή “δια τας συχνάς των γυναικών συνουσίας ή δια το μετά μέθην ταις συμπλοκαίς χρήσθαι”. Ο Σωρανός προσπαθεί να εξηγήσει την παθολογική αυτή κατάσταση της ραχίτιδος, υποστηρίζοντας ότι οφείλεται στο γεγονός ότι οι γυναίκες στη Ρώμη δεν διαθέτουν τόση στοργή, όση έχει ανάγκη το παιδί, όπως πράττουν οι καθαρώς Ελληνίδες.

“Πότε και πώς απογαλακτιστέον το βρέφος”

Ο Σωρανός καθόρισε στο κεφάλαιο “Πότε και πώς απογαλακτιστέον το βρέφος” ορισμένους κανόνες για τον απογαλακτισμό του βρέφους. Συνιστά μέχρι τον έκτο μήνα να τρέφεται μόνο με γάλα και μετά να αρχίσουν να του δίνουν δημητριακά. Μάλιστα σημειώνει ότι όσες δίνουν πιο νωρίς τα δημητριακά το κάνουν γιατί βαρυγκωμούν με τον θηλασμό. Μετέπειτα να δοθεί ρόφημα από πλιγούρι και μελάτο αυγό. Αποδοκιμάζει να δίνονται ψωμιά με παπαρούνα, σουσάμι και μπαχαρικά διότι όλα αυτά είναι δύσπεπτα. Με την ανάπτυξη της οδοντοφυϊας σταδιακά θα αυξάνεται η ποσότητα των άλλων τροφών και θα μειώνεται ο θηλασμός και κατ’ αυτόν τον τρόπο με την προοδευτική μείωσή του θα σταματήσει το γάλα της θηλάζουσας. Αντιτίθεται στην πρακτική να αλείφουν στις ρόγες του στήθους πικρές και δυσώδεις ουσίες με σκοπό την διακοπή του θηλασμού.

Ο Σωρανός στη συνέχεια κάνει αναφορά στην οδοντοφυϊα και σε μερικές παιδικές ασθένειες, “Περί φλεγμονής παρισθμίων”, “Περί αφθης”, “Περί εξανθημάτων και οδαξησμών (=κνησμών)”, περί αναπνευστικού ρόγχου και βήχα, περί ηλιάσεως και περί διαρροίας.

Συνοπτικά δόθηκε μία εικόνα των λεπτομερών οδηγιών για το βρέφος, τις οποίες ο Σωρανός ο Εφέσιος έχει καταγράψει στο βιβλίο του Γυναικείων Β΄ και για τις οποίες θα πρέπει να τον θεωρούμε ως “πατέρα της Παιδιατρικής”.

“Περί οδοντοφϊας”

“Περί φλεγμονής παρισθμίων”

“Περί αφθης”

“Περί εξανθημάτων και οδαξησμών (=κνησμών)”

Αναφέρει ότι το είδος κατάγματος “θλάσμα ή εμπίεσμα” που συμβαίνει στα οστά του κρανίου των παιδιών, χωρίς ρήξη, για τα οποία ο Ιπποκράτης στο έργο “Περί των εν κεφαλή τρωμάτων 18”, σημειώνει ότι “Των δε παιδίων τα οστέα και λεπτότερα εστι και μαλθακώτερα δια τούτο, ότι εναιμότερα εστι και κοίλα και σηραγγώδεα και ούτε πυκνά, ούτε στερεά”.

Επεξηγεί ορισμένους όρους, όπως
“κύησις” καλείται “παρά το κεύθησις είναι, τουτ’ έστιν απόκρυψις. Το γαρ κεύθειν εστί κρύπτειον και το εν τη μήτρα δε συνειλημμένον κρύπτεται”.
“σύλληψις” “ωνόμασται από του συγκράτησις είναι του σπέρματος”, Σωρανού, Γυναικείων Α 43.
“μήτρα”, “ύστερον” “δελφύς”